Stettin und Umgegend – Szczecin i okolice 1874-1875
litografował według rysunku Tessmara A. Hochstetter, wydał H. Dannenberg, litografia czarno – biała jako mapa sztabowa, wymiary oryginału 60,3 x 70,3 cm, skala 1 : 25 000, Muzeum Narodowe w Szczecinie, sygn. 484
Plan powstał w latach 1874 – 1875, tj. w okresie kiedy trwała już (od czerwca 1873 r.) rozbiórka umocnień fortecznych, poprzedzona długoletnimi staraniami o zniesienie statusu twierdzy. W 1874 r. rozpoczęła się dyskusja publiczna nad planem zabudowy nowych terenów. Analizowano szereg uwarunkowań, szczególnie istotnym było uwzględnienie istniejącej zabudowy oraz już wykonanych planów budowy sąsiednich obszarów – np. Westendu.
Mapa przedstawia strukturę osadniczą okolic Szczecina – miast: Grabowo i Dąbie oraz wsi i osad: Kurowo, Ustowo, Gumieńce, Stobno, Krzekowo, Bezrzecze, Wołczkowo, Głębokie, Pilchowo, Osów, Warszewo, Stołczyn, Golęcino - Gocław, Glinki, Pomorzany, Kraśnica, Zdroje, Podjuchy. Najbardziej zaawansowany rozwój jest widoczny w tzw. strefie miejskiej, którą tworzyły Stare Miasto, Drzetowo, Grabowo i kolonia Pomorzany. Na prawobrzeżu Odry widoczny jest fragment rozplanowania miasta Dąbie (Alt Damm) z systemem fortyfikacji i fosą oraz układem kwartałów zabudowy. Wyjątkowo intensywny rozwój od lat 30-tych XIX w. Grabowa jest konsekwencją bezpośredniego oddziaływania Szczecina oraz jego ograniczeń przestrzennych fortyfikacjami widocznymi jeszcze na planie. Sprzyjające industrializacji położenie w strefie nadodrzańskiej spowodowało rozwój inwestycji miastotwórczych, ale status miejski dla Grabowa został nadany jedynie w oparciu o przepisy dotyczące liczby mieszkańców.
Poza Szczecinem, wzdłuż Odry, na obszarze obejmującym wsie Żelechowa, Gocław, Stołczyn i dawne wsie rybackie Bałdynko, Gocław, Glinki, Kraśnica, widoczne są początki strefy przemysłowej i usług. Dawne tereny łąkowo - bagienne zajęła luźno rozlokowana zabudowa fabryczna, cegielnie, warsztaty i składy, przy braku symptomów kompozycji urbanistycznej. Lokalizacja funkcji produkcyjnej w obszarze północnym była spowodowana sąsiedztwem szlaku komunikacyjnego oraz licznie występujących pokładów glin w pasie Wzgórz Warszewskich. Charakterystyczny element zagospodarowania stanowi zachodni brzeg Odry z licznymi basenami i kanałami trasowanymi prostopadle do nurtu rzeki.
Kanały obsługiwały obiekty przemysłowe, żeglugowe, a nawet restauracyjno-rozrywkowe, tworząc zespoły o zróżnicowanej funkcji. Na skutek przekształceń linii brzegowej wymuszanych potrzebami funkcjonalnymi i technologicznymi, system kanałów w pasie nadodrzańskim reliktowo przetrwał do czasów współczesnych.
Przed 1870 r. przyłączono kilka miejscowości należących formalnie do powiatu rędowskiego (Kreis Randow), proces ten nasilił się po 1873 r. i trwał aż do II wojny światowej. Jednymi z pierwszych osiedli podmiejskich włączonymi w obręb administracyjny miasta były: kolonia Pomorzany (na planie Pommerensdorfer Anlagen), Bolinko (Grünhof) i jego zachodnia część zwana Miedzianym Młynem (Bollinken – Kupfermühle).
W okresie sporządzania mapy Szczecin liczył 80 927 mieszkańców.
Mapa pokazuje wykształcone powiązania komunikacyjne miasta z regionem. Jest to sieć głównych dróg, która z drobnymi korektami przetrwała do współczesnych nam czasów. Obecnie są to ulice: w kierunku Berlin - al. Piastów, Mieszka I; w kierunku Tanowo - al. Wojska Polskiego; w kierunku Polic - szereg ulic nadodrzańskich z Szosą Polską; w kierunku Dąbia ulice: Energetyków-Gdańska-Przestrzenna.
W obszarze Szczecina, na Starym i Nowym Mieście oraz na Łasztowni wypełniono całe kwartały zabudowy, a na Kępie Parnickiej tylko częściowo. Poza obrysem linii fortecznych na planie przedstawiono tylko zabudowę na poszczególnych działkach oraz siatkę projektowanych ulic, które w przyszłości miały zostać zabudowane. Taki obszar stanowi Westend planowany pod zabudowę willową w zieleni, którego pierwszy zarys prezentuje niniejsza mapa. Osiedle willowe nawiązywało do koncepcji miasta-ogrodu, która polegała na rozluźnieniu zabudowy poprzez sytuowanie komfortowych domów mieszkalnych na obszernych parcelach. Szczególne znaczenie przykładano do znaczącego udziału zieleni na działce i ekspozycji architektury siedzib z ulicy, co dodawało zespołowi prestiżu, zwłaszcza w odniesieniu do planowanej intensywnej zabudowy śródmieścia. Niezbędnym elementem w kreacji ekskluzywnego osiedla dla elity szczecińskiej było sąsiedztwo otwartych terenów zieleni.
opracowano w BPPM w Szczecinie:
mgr inż. arch. Angelika Szerniewicz-Kwas,
dr hab. Radosław Skrycki, prof. US,
Grzegorz Solecki