Alten Stettin – Stary Szczecin ok. 1588 rok
Georg Braun, Frans Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, t. IV, Kolonia ok.1590 roku, miedzioryt kolorowany zatytułowany, wymiary 42 x 54,1 cm, bez skali; Książnica Pomorska, zbiór kartograficzny, sygn. Sz-13
Rycina Brauna i Hogenberga była pierwszym dokładnym planem miasta, na którym w obrębie murów przedstawiono siatkę ulic i placów wraz z ich nazwami, zabudowę świecką, sakralną, zamek książęcy, ratusz i inne obiekty o charakterze publicznym i gospodarczym.
Widok ze względu na duże wartości dokumentacyjne, użytkowe, a także artystyczne był wysoko ceniony w XVII w. obrazuje historyczne i gospodarcze znaczenie Szczecina – największego i najważniejszego miasta Pomorza i członka Związku Hanzeatyckiego. Przedstawiona rycina jest drugim, uzupełnionym i poprawionym widokiem miasta, wydanego po raz pierwszy po 1588 roku. Pierwszy wariant zatytułowany Stettin dosyć szybko się zdezaktualizował (spłonęła np. wieża kościoła mariackiego) stąd koniecznością stało się wykonanie nowego sztychu. Świadczy to dobrze o wglądzie dworu książęcego w szybko rozwijający się europejski rynek wydawniczy i zaangażowaniu w tworzenie wizerunku swojego miasta.
W plastycznej formie, z lotu ptaka został przedstawiony cały ówczesny układ urbanistyczny Szczecina wraz z okolicą i osadami podmiejskimi Górnym i Dolnym Wikiem.
W rozległym widoku ku wschodowi ujęto rozlewisko Odry, a w odległym planie, na prawym brzegu widoczne sylwety zabudowy m.in. Stargardu, Dąbia, Podjuch, Klęskowa, Gryfina, Garzu. Horyzont urozmaica rozłożyste wzniesienie Gór Bukowych pokrytych Puszczą Bukową.
Stare Miasto, ulokowane na lewym brzegu Odry, otoczone systemem murów i fos pokazuje układ powstały od czasu lokacji Szczecina na prawie magdeburskim, od ok. 1243 r. Mur posiadał cztery bramy miejskie, których nazwy uwieczniono na rycinie (od północy): bramę Panieńską, poprzedzoną bramą zewnętrzną, Młyńską, ubezpieczoną barbakanem, Passawską, poprzedzoną przedbramiem, i Św. Ducha z basteją. W ciągu murów znajdowało się 6 baszt i 18 czatowni (Wiekhausów) oraz, od strony nabrzeża, 7 furt odrzańskich i 2 przejścia. Od strony polnej mur osłaniały kolejno fosa i wał ziemny, po którego koronie biegła droga. Od zachodu bezpośrednio do wału przylegały ogrody i sady z ryglową i murowaną zabudową gospodarczą. Od północy drugi wał i fosa chroniły teren kościoła św. Piotra i Pawła i ogrodów książęcych.
Zaznaczone w obrębie murów ulice i kwartały zabudowy są bardzo nieregularne, co świadczy o ukształtowaniu terenu. Szczecin liczył wówczas 12.200 mieszkańców.
Zabudowa wypełniająca kwartały jest zbliżona pod względem wysokości – są to piętrowe i dwupiętrowe kamienice sytuowane przeważnie szczytem do ulicy, tworząc zwarte pierzeje. Na planie mamy informację o sposobie budowania i zastosowanym materiale: budynki murowane, kryte dachem ceramicznym namalowano w barwie błękitnej, natomiast pozostałe, kryte strzechą malowane na brązowo. Zostały wyróżnione wielkością i kształtem: ośrodek władzy książęcej – zamek po przebudowie wykonanej w latach 1575-1577), oraz władzy miejskiej – ratusz przy Rynku Siennym, budowle sakralne: kościoły – Mariacki przy obecnej ul. Mariackiej, św. Mikołaja przy ul. Panieńskiej, św. Jakuba przy obecnej ul. Wyszyńskiego, św. Jana wraz z klasztorem franciszkanów przy bramie św. Ducha, św. Piotra i Pawła wraz z cmentarzem między wałami na północ od miasta, św. Ducha wraz z założeniem szpitalnym za bramą na południe od miasta, św. Jerzego wraz ze szpitalem za Bramą Passawską oraz były klasztor karmelitów mieszczący szkołę miejską przy obecnej ul. Grodzkiej i, za Bramą Panieńską, dawne założenie klasztorne cysterek z kościołem św. Katarzyny.
Widok dokumentuje lokalizację nieistniejących już budowli: kurii cystersów kołbackich przy obecnej ul. Podgórnej (Rosengarten), a także budynku kieratu przy pl. Orła Białego (Roßmarkt). Na rycinie widoczne są również studnie oraz pręgierz przy Targu Rybnym (Fischmarkt).
Na północy i południu poza murami miejskimi widać pagórkowate ukształtowanie terenu i sposób jego zagospodarowania – ogrody, sady, pola uprawne, plac do wyrobu powrozów, tereny ćwiczeń strzeleckich z widoczną żerdzią zakończoną kurkiem oraz budynki – to obecny pl. Tobrucki.
Liczne statki zacumowane przy nabrzeżu Dolnego Wiku oraz intensywny ruch na rzece mówią o znaczeniu portu. Dynamika życia portowego kontrastuje z pustką wokół zabudowy wewnątrz murów – tutaj autor zdecydowanie skupił się na oddaniu topografii miasta, nie zakłócanej scenami z życia mieszkańców.
Brzegi Odry spinały dwa mosty: Most Długi i Kłodny, które wyznaczały zasadnicze granice portu miejskiego. Bogaty obraz pracy szczecińskiego portu przedstawiono w dalszych planach ryciny, pomiędzy nabrzeżem staromiejskim i wyspami po przeciwnej stronie nurtu Odry. Przy północnym krańcu Łasztowi i w porcie głównym aż do Mostu Długiego cumowały galeony bałtyckie i fleuty. Szkuty i mniejsze odraki wyładowane towarem, płynęły w górę i w dół rzeki. Statki morskie były wprowadzane do portu przez pilotów w łodziach wiosłowych. W górnym biegu Odry, przed Mostem Długim, środkiem nurtu łowiono ryby przy pomocy sieci ciągnionych.
Dalsze plany ryciny dokumentują wygląd i gospodarcze wykorzystanie wysp Śródodrza, przede wszystkim obecnej wyspy Grodzkiej (Schlächterwiese), Łasztowni (Lastade) i obecnej Kępy Parnickiej (Silberwiese). Przy nabrzeżu Łasztowi, która formalnie nie była częścią miasta, w części umocnionej palami, cumowały liczne łodzie, znajdowały się stocznie, składy drewna i warzelnia soli. Wzdłuż nabrzeża i w jego głębi oraz wzdłuż drogi do Dąbia, ulokowano domostwa i spichrze. Za Regalicą droga prowadząca przez Łasztownię zamknięta jest mostem z posterunkiem celnym – tutaj pobierano myto. W południowej części wyspy znajdował się szpital i kościół św. Gertrudy.
opracowano w BPPM w Szczecinie:
mgr inż. arch. Angelika Szerniewicz-Kwas,
dr hab. Radosław Skrycki, prof. US,
Grzegorz Solecki