Plan von Stettin – Plan Szczecina 1880 rok
litografował A. Hochstetter, wydał H. Dannenberg, litografia jednobarwna (fotokopia z 1942 r.), wymiary 43 x 57,5 cm, skala 1 : 12 000; Muzeum Narodowe Szczecin, zbiór kartograficzny, sygn. 196
Mapa o nietypowej, zachodniej orientacji. Przedstawia stan istniejący i planowany rozwój zabudowy miejskiej z maja 1880 r. Pod siecią projektowanych ulic widoczne są zarysy fortów. Plan jest efektem kilkuletnich debat i kompromisów pomiędzy magistratem, władzami wojskowymi i mieszkańcami. Kształt zagospodarowania przestrzeni miejskiej skrystalizował się po wprowadzeniu nowych przepisów budowlanych (druga połowa lat 70-tych XIX w.) oraz naniesieniu korekt po kilkakrotnych publicznych prezentacjach. Ostatecznie o obrazie szczecińskiego śródmieścia zdecydował plan, zabudowy którego autorami byli: James Hobrecht – urbanista, specjalista budownictwa wodnego i kolejowego, Konrad Kruhl - radca budowlany i Hermann Haken planujący pod auspicjami burmistrza.
Rozwiązania planistyczne były ograniczone i zdeterminowane układem istniejących dróg i zabudowy oraz już zaprojektowanych obszarów, które należało traktować jako obowiązujące. Przygotowana znacznie wcześniej przez Jamesa Hobrechta koncepcja dzielnicy mieszkaniowej w rejonie obecnych ulic Wielkopolskiej, Wyzwolenia i Wąskiej oraz na terenach należących do późniejszego Westendu (pomiędzy al. Jedności Narodowej i Wojska Polskiego) została włączona do planu i przesądziła o kształcie śródmieścia Szczecina. Dzięki perspektywicznej koncepcji Jamesa Hobrechta, wywodzącej się z angielskich wzorów urbanistyczno - architektonicznych, Szczecin uzyskał wyjątkowo efektowną formę centrum miasta z zespołem różnorodnych w kształcie placów i promieniście przecinających się ulic. Wzorem miast angielskich zastosowano ciągi alejowe o zróżnicowanej szerokości i formie zagospodarowania, tak aby akcentowały znaczenie kompozycyjne i funkcjonalne w przestrzeni, przedogródki i obszerne kwartały budowlane zakończone często ostrymi narożnikami w strefie wielokątnych placów.
W momencie likwidacji twierdzy istniał już Stary i Nowy Turzyn, Grabowo i część Bolinka. W trakcie prac projektowych nad śródmieściem dalszej rozbudowie uległy Górny, Dolny i Nowy Wik, Pomorzany oraz Bolinko i część Westendu, a także Kępa Parnicka, Łasztownia. Pokazuje to prezentowany plan, gdzie zainwestowane osiedla o nieregularnej siatce ulic, kontrastują z obszarem śródmieścia, zaprojektowanym według geometrycznych zasad symetrii. Można dość precyzyjnie określić granice planu, który powstał „na surowym korzeniu”. Konsekwentnie geometryczny układ przestrzenny, otwarty w kierunku północno – zachodnim, wkomponowano pomiędzy ulice Bohaterów Warszawy – Wawrzyniaka (krawędź osiedla Nowy Turzyn), klin ulic Roosevelta – al. Wyzwolenia i Matejki (osiedle Bolinko) i Starego Miasta z wykorzystaniem geometrii układu Nowego Miasta.
Kanwę planowanej struktury śródmieścia stanowiły dwa zasadnicze elementy: układ zbiegających się pod kątem prostym Placów Parad i pl. Żołnierza Polskiego, które obejmowały Stare Miasto i wykonanego wcześniej przez Hobrechta planu zabudowy Westendu osadzonego na osi al. Jedności Narodowej (Kaiser Wilhelm Strasse); dwusiecznej kąta wyznaczonego przez Place Parad. Aleję skomponowano jako oś widokową, którą zamykała dominującą nad zabudową bryła kościoła św. Jakuba.
Z Nowego Miasta przedłużono równoległe do Placów Parad ulice: Kaszubską, Potulicką – św. Wojciecha. Od północnej strony pl. Żołnierza wytyczono równolegle ulice Małopolską i Mazowiecką. Układ ulic zwielokrotniono tworząc prostokątne kwartały zabudowy. W strefie al. Jedności Narodowej ulice załamywano lub tworzono charakterystyczne wielokątne place. Na oś Jedności Narodowej nanizano trzy takie place: Grunwaldzki (Kaiser Wilhelm Platz), u zbiegu ulic Wielkopolskiej i Niedziałkowskiego (Ludwig Platz) i po środku Jasnych Błoni (Platz K.). Wielokątne formy otrzymały także place na osi al. Piastów: obecny pl. Kościuszki (Hohenzollern Platz) oraz place na al. Wojska Polskiego: pl. Zgody (Platz O.) i pl. Sprzymierzonych ( Arudt Platz).
Charakterystyczne rozwiązanie kompozycyjne łączące regularny układ kwartałów z przecięciami przekątniowymi, zastosowano przed Bramą Portową. Ukośnie do ulic nowomiejskich przebiegają: ul. Kopernika (droga zastrzeżona dla wojskowa – bezpośrednie połączenie z Fortem Prusy) i al. Wojska Polskiego. Koncepcję symetrycznego rozwidlenia głównych osi kompozycyjnych zastosowano również za Bramą Królewską, ul. Wyzwolenia i Matejki.
Założeniem twórców nowego śródmieścia Szczecina było odejście od ciasnej zabudowy, jaka dominowała na Starym i Nowym Mieście, w celu zapewnienia mieszkańcom dużej ilości światła i zieleni. Przyjęto zasadę uzależnienia wysokości budynków mieszkalnych od szerokości ulicy. Ustalono, że w obrębie terenów pofortecznych, bezpośrednio sąsiadujących ze Starym Miastem obowiązywać będą ulice o szerokości minimum 20 m (jezdnie–12 m, ciągi piesze po 4 m). Na głównych osiach stosowano obustronne przedogródki, które stanowiły zasób zieleni przyulicznej i ewentualną rezerwę na poszerzenie ulic. Wyróżniono główne osie komunikacyjne nadając większe gabaryty i reprezentacyjny wygląd. Aleja Niepodległości i pl. Żołnierza nadal stanowiły najważniejsze szczecińskie promenady, łączące reprezentacyjną al. 3 Maja z terenami zieleni poza centrum miasta. W nowym układzie zaakcentowano al. Jedności Narodowej, Wojska Polskiego, ul. Krzywoustego i al. Piastów.
Wspomniane wcześniej przepisy budowlane zaważyły na charakterze realizowanej zabudowy. Wprowadzono dopuszczalną wysokość zabudowy do 18,80 m (4 kondygnacje), zastrzegając, że budynek nie może być wyższy od szerokości ulicy. Nie było obowiązku zabudowy ciągłej, charakterystyczną dla tego przepisu była możliwość cofnięcia budynku od wyznaczonej linii zabudowy, pod warunkiem usytuowania równolegle do ulicy. We wnętrzach parceli zabroniono pełnego zamknięcia podwórza i określono minimalne odległości między oficynami. Szczególnego znaczenia nabrały pasaże Bramne (od Bram Portowej i Królewskiej), które zostały przekazane miastu jako ekwiwalent za remont i utrzymanie zabytkowych bram (które w 1869 r. uznano za zabytki i objęto ochroną). Przekazane przez wojsko tereny podlegały zakazowi sprzedaży i zabudowy. Obecne place Zwycięstwa i Hołdu Pruskiego stanowiły prestiżowe przestrzenie publiczne na równi z Placami parad.
W 1880 r. Szczecin liczył 91 756 mieszkańców. Gwałtowny wzrost gospodarczy, postęp techniczny i przyrost demograficzny spowodowały, że od końca lat 80-tych XIX w. Szczecin uległ intensywnej urbanizacji i industrializacji, uzyskał wiele nowoczesnych urządzeń komunalnych i publicznych. W 1879 r. oddano do użytku nowy ratusz miejski na pl. Batorego, w tym samym roku ruszył pierwszy tramwaj konny.
opracowano w BPPM w Szczecinie:
mgr inż. arch. Angelika Szerniewicz-Kwas,
dr hab. Radosław Skrycki, prof. US,
Grzegorz Solecki